تعریف هنر سوخت چرم

 تعریف 'سوخت چرم' ：

در تعریفی ساده ،  می توان گفت که در واقع سوخت چرم :

هنری متعالی در رسته ی هنرهای تجسمی و بصری است، بسیار کهن که بدوا به جهت تجلید قرآن کریم بکار می رفته،  لیکن امروزه می توان چنین گفت که هنری است که به خلق تابلوهای رنگی بسیار ظریف به وسیله تکه های چرم می پردازد . این هنر در تمامی طول تاریخ مخصوص ایران و بطور مخصوص، متمرکز است در شهر هنرآفرین اصفهان.

در خلق آثار با تکنیکهای این هنر، قسمت های مختلف پوست حیواناتی چون آهو ، بز، گاو، شتر و .... انتخاب و پس از انجام مراحلی چون ： پُرزگیری ، لشگیری و  دباغی: تبدیل پوست با حالت مناسب و رنگ آمیزی و در فرجام از طریق تکنیک مُعرق روی زمینه تابلو قرار می گیرند .

نمونه متعالی سوخت چرم، و تولد و آغاز آن  بلاتردید در سالهای دور و در مکاتب هنری تیموری و سلجوقی، بجهت تجلید (ساختن جلد کتاب) شکل گرفته است که عمده نمونه های موجود بجهت قرآن کریم و بعضا دیگر کُتُب، قابل بررسی و مطالعه است.

در این زمان جلد کتب نفیس خصوصا قرآن به این شیوه تهیه می شده به طوری که تمامی سطح جلد با نقوش برجسته بر روی پوست کار می شده است .

سپس با وقفه ای طولانی، بنابر آثار موجود این هنر بدواً در دوران صفویه در شهر اصفهان دوباره و از نو جهت تابلوی سوخت تدوین  شده و به عنوان یک اثر هنری مستقل و در قالب تابلو تا قبل از سال 1310 شمسی، مستنداتی دال بر وجود آن یافت نمی گردد، در واقع تابلوی سوخت، حاصل خلاقیت بزرگ مرد و استاد خالق آن ، استاد  میرزا آقا امامی و شاگردان ایشان است.

در این سال ها در اصفهان کارگاه هایی دایر بوده است که کلیه مراحل آماده سازی تابلوی سوخت  که به ترتیب شامل:

• طراحی اولیه و تکمیلی

• تهیه متن(یا نقش) زمینه کار، پس زمینه و مفردات

• انتقال طرح به پوست، عمدتا توسط گَرد ذغال

• ساخت و آماده سازی زمینه اصلی تابلو

• برش و نصب قطعات و مفردات تابلو و قاب

• قلم گیری و پرداز تکه های چرم

• برجسته کاری و ساخت اختلاف سطوح

و همچنین انجام مراحل تکمیلی مانند:

• طلا کاری

• تذهیب

• آماده سازی و رنگ آمیزی پوست

• رو سازی (معمولا با استفاده از لاک و الکل) و اتمام

می باشد که عمدتا" در آن انجام می شده است.

رنگ های به کار گرفته شده در تابلوهای سوخت چرم در مقایسه با رنگ های کاربردی در مینیاتور و رنگ روغن به دلیل اینکه در درون پوست نفوذ می کنند و شفافیت خود را از دست می دهند کمی تیره و تاحدی متمایل به قهوه ای است این مسأله یکی از علل نامگذاری این شیوه هنری به نام سوخت، می باشد .

وجه تسمیه دیگر برای هنر سوخت چرم مربوط به برجسته کاری است که غالبا در حاشیه تابلو ها و یا بر پشت و روی کتب نفیس از طریق فشار مُهرهای فلزی گداخته به دو صورت قالبی و دستی انجام می شود.

زمینه یافتن و ساخت سطوح و برجستگی در هنر سوخت چرم متشکل از لایه های کاغذی می باشد که بسته به ضخامت مورد نیاز روی هم چسبانده شده و زیر پرس به صورت یک تکه در می آید .کل طرح از طریق پنبه آغشته به گرد ذغال و سوراخ‌هایی بر روی کاغذ پوستی که اطراف طرح ایجاد شده به روی پوست منتقل و سپس اطراف آن به صورت خیلی دقیق و به وسیله ابزار نقش بُر یا چاقوی خاص، بریده می شود و بدین ترتیب اجزا مختلف طرح با رنگ های مورد نظر تهیه و آماده نصب بر روی تابلو شده وبا استفاده از صمغ و سریشُم روی تابلو چسبانده شده و سپس با نصب چرمهای بریده شده و پرداز به وسیله قلمو و رنگ ، قسمت های مختلف طرح درست شبیه به یک تابلو نگارگری قلمگیری و پرداز می شود.

از اساتید روز در این حیطه که به حمد پروردگار در قید حیات هستند میتوان به استاد خوشنویس زاده و سرکار خانم امامی اصفهانی اشاره کرد.

افشین خلیلی.

نمونه متعالی و کامل تمامی آثار هنری و صنایع هنری که زیرمجموعه آثار هنرهایی بصری محسوب میشوند، از نظر درجه پختگی در طرح و تکنیکهای ساخت و تولید و اندازه کاردانی و قدرت آفرینش هنرمندان، را بلا تردید بصورت جامع می توان  در کارهای بغایت کامل هنرمندان ایرانی که از قریب به هشتصد سال پیش و در مکتب تیموریان  متمرکز در تبریز و سپس نیز و در نهایت پختگی در مکتب سلجوقیان و شکل گیری و تکمیل نظام انجام تا انتهای دوره شکوهمند صفویان در اصفهان ، می توان مشاهده و مطالعه و شناسایی نمود.

 آثار باشکوه و مانای ایشان که عمدتاً روی جلد کتاب‌های نفیس، خاصه قرآن کریم ، با ماندگاری و ارزشی بی اندازه زیاد موجود است را می توان در سطح علمی و آکادمیک به عنوان برترین منابع و مراجع در خصوص هنرهای تجسمی در همه تاریخ هنر جهان،  رتبه بندی و ارزش گذاری نمود. 

این روند هنری و روشهای اجرای آن مجموعا، با عنوان "صنعت سوخت چرم "  تعریف شده و به رسمیت شناخته می شود.

اساتیدی که خالق آثار برجسته سوخت بوده اند، به جهت آفرینش و ساخت چنین بدایع هنری در قاعده بایست که به فنون مرجع و البته بسیاری مهارتهای دیگر در حد قابل قبول تسلط و دسترسی داشته باشند، به این معنی که در مقوله هایی از جمله : 

• طراحی پایه و طراحی صنعتی

• اصول مینیاتور و نگارگری ایرانی (تصویر سازی)

•  دباغی چرم

• رنگ سازی و رنگرزی

• سراجی سنتی ( دوخت چرم طبیعی)

• تذهیب و حاشیه سازی

• قلم زنی و حکاکی

• درودگری و جعبه سازی

• حجم سازی و فلزکاری

• قالب گیری و قالبسازی 

• کاغذ و مقوا سازی

• صنایع معرَق، مشبک و منبت

• خوشنویسی ایرانی

• تجلید کتاب (جلد سازی) و صحافی

• مُطلا، ملیله و پایه جواهر سازی 

•  و ... بسیاری از فنون و مهارتهای هنری مرتبط 

مهارت داشته و به شیوه اجرا و ترکیب آنها کاملا مشرف بوده تا از پیوستن عناصر آنها به هم و گسترش و اجرای آن با انواع چرم طبیعی ، به آفرینش های هنری تا این درجه نائل شده باشند.
اگرچه وضعیت نابسامان اجتماعی، سیاست های پست و ضد فرهنگی حکومتها و فقر عمیق فرهنگ عامه و برخورد ملوک الطوایفی، پس از گذشتن و اتمام دوران پرشکوه تیره صفویان از چهارصد سال پیش تا حدوداً یکصد سال پس از آن و تا ابتدای دوران مشروطه، این هنر و همینطور بسیاری دیگر از حرفه های صنعتی / هنری ، را از میان برده و حتی نام هنرمندان آن را سیاه بختانه با شلاق فقر فرهنگی، محو و از پایه بسوی زوال برده است... و اسناد مکتوب و قابل استنادی چندان بر جای نگذاشته است.

در فصل تازه از سیر داستان غمگین فرهنگ و هنر این دوران، این بار عنایت و محبت پروردگار ضامن رشد و حیات هنرهای تجسمی ایرانی شد و به این شکل اتفاق افتاد که :

در اواخر دوران قاجاریه ، مردی فرهیخته، از دیار هنر و خاک گهر بار : اصفهـــان ، پدید آمده که موجب احیای شیوه های قدیمی و ایجاد به ثمر رسیدن بستری شگفت برای هنرهای ایرانی : « استاد میــــرزا آقـــا امـــامی اصفهانی » که بلاتردید زنده ماندن هنرهای مرتبط با سوخت چرم و بطور کلی تداوم و پیشرفت آن، امروزه و تا ابد بلا تردید مرهون وجود ایشان و آثار ارزنده ایشان و صد البته دیگر اساتیدی که یا مستقیما شاگردان مکتب ایشان بوده اند و یا فنون ایشان را مشق، بست و تکمیل نموده اند که به این شکل به واقع پیوست:

در حرکتی کاملاً پیشرو و مدرن، ( که بلاتردید قدرتمندترین حرکت پست مدرنیته در هنرهای بصری ایرانی محسوب می شود) استاد امامی و گروه شاگردان و هنرجویانشان اقدام به اجرای همان مُفردات و فنون هنر کهن سوخت چرم ، این بار به جای جلد کتاب، که فضای بسیار کوچک و محدودی داشت، روی " تابلو "  نمودند که خود بدعتی کارگشا و دریچه ای برای تولد و تجلی آثار بوجود آمده در آینده و اکنون بود.

علاوه بر آن ایشان شروع به ترکیب شیوه های نو با بست و اصول تکنیکهای قدیمی تر جهت ارتقاع درجه هنری و کسب اعتبار و ارزش در این آثار نمودند که البته به جهت بزرگتر شدن کادر کاری در تابلو، و همچنین گسترش فضای کار در ساختن آثار جدید و البته بعضاً در ساخت درهای زمینه چوبی تزئینی و همینطور در دیگر آثار بسیار زیبای هنری، برای ایشان و شاگردانشان ممکن شده بود...

آثار ایشان، چه در قالب تابلو، در تزیینی، قلمدان و ... خیلی زود و در همان زمان حیات هنرمندان، در سراسر جهان نه تنها شناخته و تقدیر و ستایش شد، بلکه بالاترین ارقام پرداخته شده برای آثار هنری را به امضای خود اختصاص داده و هم اکنون اعتبار و زیبایی بسیاری از کاخ ها و دربارهای جهان و کلکسیونهای منحصر بفرد، هستند و همواره از کیفیت آنها، ذره ای کاسته نشده است.

پرداختن به شیوه ها و حتی تعریف شایسته از سوخت چرم مستلزم مقاله های جداگانه و مطالعات بسیار است که انشالله بزودی به آن نیز خواهم پرداخت؛ لیکن در این زمینه بهترین منابع موجود را میتوان در تحقیقات و مقالات ارزشمند هنرمند عزیز جناب آیدین آغداشلو مطالعه نمود.