چرم شناسی در صنعت نوین معرق چرم

 در واقع همه انواع چرم های موجود در بازار محصول صنعت دباغی هستند و  چرم یا  پوستی که در دباغی عمل آمده و آفریده شود، کاملا ضد فساد و مانا شده و مدت‌های مدیدی سالم مانده و بعنوان چرم قابل  استفاده خواهد بود. پس از جداشدن از حیوان، چگونگی دباغی شدن است که از هرجهت چرمی را می آفریند که آن را می شناسیم و در بازار قابل تهیه کردن است.

در طبقه بندی استاندارد آموزشی معرق چرم ، بطور کلی می توان عنوان کرد انواع چرم طبیعی حیوانی را که بدون مو تهیه شده  و بصورت عمده مربوط به حیواناتی چون: گوسفند ( بز، بره، میش ) و گاو و شتر هستند (اگر چه پوست همه حیواناتی که ابعاد  آن به اندازه منطقی مسطح و قابل استفاده باشد قابلیت دباغی را دارد)  بطور کلی به دو بخش تقسیم و مطالعه  نمود،:

چرم های گروه یک :    چرم های منعطف و لطیف ، نرم و غیرضخیم که عموما با نام‌های میشن ، آستر ، نبوک، اشبالت، رویه و کراست شناخته می شوند و کاربری آنها معمولا در سراجی سنتی جهت دوخت و دوز لباس، ساخت کیف، استفاده جهت خوشنویسی و نگارگری و... است و از گذشته بسیار دور مورد استفاده قرار می گرفته است. چرمهای این گروه معمولا از پوست بز(گوسفند)  و گاهی نیز گاو تهیه می شوند. لیکن در معرق چرم چندان استفاده نمی‌شوند، جز در محدود مواردی معمولا جهت ایجاد قابهایی به شکل کتیبه برای ساخت فضای خوشنویسی و یا تذهیب و نگارگری، ، روی جلد کتب و… به کار گرفته می‌شوند. 

چرم های گروه  دو :    چرمهای غیر لطیف و زمُخت که با نام‌های چرم کفی ، زیره و کُرُوپون شناخته می شوند و کاربری آنها در گذشته محدود به ساخت تخت و کفِ کفش و چکمه و کمر بند بوده ولیکن امروزه به مدد خلافت هنرمندان ایرانی در اصفهان  و با بوجود آمدن روش‌های اجرایی منحصر به جرم‌های جنس زمخت،  پایه اصلی صنایعی نوین چون معرق چرم و منبت یا حکاکی و قلمزنی چرم را تشکیل می‌دهند و عموما از پوست شتر و گاو (گاومیش) تهیه و دباغی می شوند و جنس پایه این صنایع محسوب شده که مستقلا  در معرق جرم با اشکالی چون نوارهای باریک( تریشه) با قطرهای مختلف و یا به شکل  قطعات چرمی بنام ( موتیف)  که معمولا گلهای شکیل  برش خورده و گاه با طرحهای برجسته قالب خورده است، مورد استفاده قرار می‌گیرند. 

• صنعت دباغی  و  روند تولید انواع چرم 

توضیح این که  پوست های خام در صنعت دباغی که خود در دو روش 1-سنتی و 2-صنعتی انجام شده و به واسطه  غرق شدن در حوضچه های حاوی انواع محلول‌های مخصوص دباغی، پس از تمیز شدن از چربی‌ها و جداشدن شدن مو با تراشیده شدن بوسیله تیغ و یا با محلول‌های مخصوص موبر،  و پیدا کردن ضخامت دلخواه از طریق لشگیری (لش به قسمت پرزدار پشت چرم گفته می شود) ، و با برداشتن بخشی از زخامت قسمت پشت چرم حالت گرفته و دوباره در محلول تثبیت و رخ سازی (رخ یا صورت، به قسمت روی چرم گفته می شود که ضد رطوبت و عایق حرارت و دیر سوز است و بسیار مستحکم و خوش بافت  است)  به شکل ثابت خود درآمده و بعد از خشک شدن آماده استفاده میشود، درست مثل چیزی که مومیایی شده باشد، از تجزیه شدن و فاسد شدن و حمله باکتری ها مصون می شود و این عمل آوری در روند دباغی باعث مانایی و عمر بسیار زیاد محصولاتی است که از آن پوست، طی عملیات دباغی ساخته می شوند.  عمری برابر با چند بار بیشتر از فلزی مثل آهن پیدا خواهد کرد. 

معمولا در دباغی به روش سنتی ، از مواد با ریشه طبیعی جهت ساخت محلولها و ترکیبات و رنگها استفاده می‌شود و مراحل کار نیز بصورت کاملا دستی انجام می‌شود ولی در روش صنعتی محلولها بیشتر بوسیله ترکیبات مواد شیمیایی صناعی، ساخته و ترکیب می شوند  و مراحل کار با دستگاه‌ها و ماشین‌های صنعتی و اتوماتیک  انجام می شوند.

• اتمام مراحل  تولید تا مرحله تکمیلی و اعمال حالت نهایی و رنگ آمیزی از طریق صنعت رنگرزی

بطور معمول، یا همزمان یا بلافاصله پس از اتمام مراحل باغی، نوبت به اعمال رنگ به چرم تولید شده است از طریق صنعت رنگرزی، که عموما، رنگهای مدنظر بلافاصله پس از دباغی و یا حین دباغی به پوست با دو روش ۱-پاششی (بوسیله فشار باد و پیستوله) و یا ۲-پوششی (بوسیله غرق کردن کامل رخ پوست در حوضچه های رنگ گرم و سرد)  بصورت ماشینی و یا با دست، اعمال می شوند.

گاهی صورت یا رخ چرم (قسمت روی چرم) دارای طرحهای مختلفی است، مثلا پوست گاو، با بافتی شبیه به پوست مار : این طرحها نیز در انتهای عملیات دباغی و رنگرزی، توسط فشرده شدن قالبهای مسطح فلزی (سمبه) و با استفاده از ماشین پرسهای صنعتی روی چرم ضرب می شوند که اصطلاح چرم چاپ خورده یا طرحدار را برای این چرمها بکار می برند. گاهی نیز برای ایجاد این نوع بافت از قالبهای فلزی گداخته بهره گرفته می شود. 

• دیگر انواع چرم‌ های طبیعی حیوانی

به غیر از پوست حیوانات معمول مانند گاو و گوسفند و شتر، پوست دیگر حیوانات، خزندگان و ... نیز از طریق دباغی  به روش‌های مشابه ساخته و استفاده می شوند، اگر چه به گستردگی و باقیمت مناسب مثل پوست حیوانات معمول در دسترس نیست ولی کاهی، پوست شترمرغ ، مار، کرکودیل سمور، ببر و… همه پستانداران و یا بصورت غیر معمول حتی پوست انسان! نیز در ابعاد کمتر و با کیفیت زیاد و البته قیمت زیاد ساخته شده و جهت استفاده های مختلف قابل تهیه و خرید از بازار،  در سراسر جهان هستند.

با تقدیم احترام. پایان مقاله

افشین خلیلی. 

پاییز ۱۴۰۳